در ادامه به سهم روانکاوانه‌ فروید در مطالعه‌ هنر می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که چگونه کشفیات عمومی روان‌شناختی او در حوزه‌هایی بیرون از آسیب‌شناسی نیز معتبر بوده‌اند؛ به‌ویژه در باب نسبت میان فعالیت قوه‌ تخیل خلاق با توانایی مولد انسان و نیز درباره‌ فرآیندهای اندیشیدن در کنش.

شاید بنیادی‌ترین شیوه‌ای که فروید از خلال آن به قلمرو پهناور هنر نزدیک شد، مطالعه‌ خیال‌ورزی هنرمند بود. «در آغاز کارش، فروید بر این باور بود که تنها اندیشیدن علمیِ سخت‌گیرانه می‌تواند رهیافت او را از روان‌شناسان شهودی، مانند شاعرانی که همواره آثارشان را می‌ستود، متمایز کند». در پایان عمر، هنگامی که دیگر درباره‌ خصلت خودمختار سهم روانکاوانه‌ خود تردیدی نداشت، به فیلسوفان، نویسندگان و شاعران ارجاع می‌دهد، به‌منزله‌ کسانی «که به او وام‌دار بود […] بی‌آن‌که کوشش‌های بزرگ کرده باشند، حقیقت‌های ژرفی را از گردباد هیجان‌هایشان برکشیده‌اند که ما تنها به شیوه‌ای پررنج و در کشاکش تردیدهای دردناک به آن‌ها می‌رسیم».

فروید آفرینش هنری را بخشی از کارکرد ذهنی می‌دانست که به‌نزدیکی با شکل‌گیری رؤیا پیوند دارد. برای بنیان‌گذار روانکاوی (psychoanalysis)، خلاقیت از آشکارسازی خودآگاه پس‌مانده‌های تجربه‌های روزمره سرشار است، به‌ویژه آن‌هایی که به‌دست ناخودآگاه (unconscious) واپس‌زده شده‌اند. فروید، با کشف ناخودآگاه، به جهان درونی و زبان رؤیا علاقه‌مند شد و در بسیاری از نوشته‌هایش به آثار هنری ارجاع داد. نزد او، زبان ناخودآگاه، زبان غیرقابل بیان است که در جستجوی بی‌وقفه‌ حقیقت ساخته و بازساخته می‌شود. او در آغاز مقاله‌ «نویسندگان خلاق و خیال‌پردازی روزانه» (Creative Writers and Daydreaming) می‌نویسد:

«ما مردم عادی همواره کنجکاوی شدیدی داریم که بدانیم این موجود شگفت‌انگیز، یعنی نویسنده‌ خلاق، مواد خود را از کدام سرچشمه‌ها برمی‌گیرد […] و چگونه می‌تواند در ما چنان تأثیری پدید آورد و هیجان‌هایی را بیدار کند که شاید حتی گمان نمی‌بریم توان آن را داشته باشیم.»

دلبستگی به این فعالیت انحصاری انسان، Freud را به روان‌زیست‌نامه‌ برخی هنرمندان علاقه‌مند کرد؛ نه به قصد بازسازی کودکی، بلکه از آن‌رو که معتقد بود اثر هنری مندرج‌کننده‌ تعارض‌ها و خیال‌ورزی‌های ناخودآگاه مؤلف خویش است. از این‌رو در کتاب «Leonardo da Vinci and a Memory of His Childhood، فروید با بهره‌گیری از پاره‌ای داده‌های زندگینامه‌ای، خاطره‌ای از کودکی و دو نقاشی او، یعنی «مونالیزا» و « باکره و کودک به‌همراه حنای قدیس »، کوشید رشد روانی-جنسی لئوناردو را بازسازی کند. نزد فروید، در لبخند جوکوندا، Leonardo da Vinci نمود لبخند مادرش را زنده می‌کند و در « باکره و کودک به‌همراه حنای قدیس »، مادر و نامادری را درمی‌آمیزد؛ امری که در ساختار هرمی نقاشی نیز بازتاب یافته است.

فروید همچنین برخی آثار ادبی را تحلیل کرد. در «Dostoevsky and Parricide»، خوانشی از تم جهان‌شمول عقده‌ ادیپ و پدرکشی عرضه می‌کند. در «برادران کارامازوف»، او از دوپاره شدن شخصیت سخن می‌گوید. در نوشته‌های دیگر، فروید به موضوعاتی می‌پردازد که مسائل جهان‌شمول را مثال می‌زنند، بی‌آن‌که آن‌ها را مستقیماً به روان‌زیست‌نامه‌ مؤلف گره بزند. او، برای نمونه، کوردلیا در «شاه لیر» (اثر Shakespeare) را نماد مرگ تفسیر می‌کند و آشتی کاراکترها را آشتی با زندگی.

برای فروید، هنر پیش و بیش از هر چیز، مجالی بود برای تحقق تمنیات در ساحت خیال، تمنیاتی که زندگی واقعی آن‌ها را ناکام کرده بود؛ خواه به‌سبب موانع بیرونی و خواه به‌واسطه‌ بازداشت‌های اخلاقی. بدین‌سان، هنر چون نوعی پناهگاه حیات وحش تصور می‌شود که در مسیر گذار از اصل لذت تا اصلِ واقعیت شکل می‌گیرد و در همان‌حال که تمدن را می‌آفریند، همچون سوپاپ اطمینان از تمدن پاسداری می‌کند. در پی می‌آید چند قطعه‌ نمونه‌وار از آثار فروید:

«هنر راه را برای آشتیِ ویژه‌ای میان آن دو اصل [لذت و واقعیت] می‌گشاید. هنرمند در منشأ، انسانی است که از واقعیت فاصله می‌گیرد، زیرا نمی‌تواند چشم‌پوشی از ارضای غرایزی را بپذیرد که واقعیت از آن‌ها روی‌گردان است؛ و انسانی که به تمنیات اروتیک و جاه‌طلبانه‌ خود اجازه می‌دهد در زندگی خیالینش به تمامی کنش کنند. بی‌تردید، او راهی می‌یابد تا از آن جهان خیال به واقعیت بازگردد؛ با تمهیدات ویژه‌ای که به یاری آن‌ها می‌تواند خیال‌های خویش را به صورت حقیقت‌هایی از گونه‌ای نو قالب ریزی کند که آدمیان آن‌ها را بازتاب‌های ارزنده‌ای از واقعیت می‌شمارند. و بدین‌سان، به نوعی همان قهرمان، پادشاه، آفریننده یا محبوبی می‌شود که می‌خواست باشد، بی‌آن‌که ناگزیر شود به مسیر طولانی و پرپیچ‌وخمی روی آورد که مستلزمِ دگرگونی در جهان بیرون است.»

«تنها یک شاخه از تمدن ماست که در آن، قدرت مطلق اندیشه‌ها حفظ شده است، و آن شاخه هنر است. تنها از رهگذر هنر است که همچنان رخ می‌دهد انسانی که در آتش تمنیات می‌سوزد کاری همسان با ارضای آن تمنیات انجام دهد؛ کاری که، به‌فضل توهم هنری، آثاری هیجانی پدید می‌آورد گویی که واقعی باشد.»