نقاب‌های خاموش بر چهره خشم کودک
نقاب‌های خاموش بر چهره خشم کودک
آیا کودکتان بدون دلیل مشخص، لج‌باز، بی‌تفاوت یا بیش‌فعال به‌نظر می‌رسد؟
مادر آریا تعریف می‌کرد که پسر 7 ساله‌اش چند وقتی است بدون دلیل مشخصی مدام وسایلش را گم می‌کند، وسط حرف دیگران می‌پرد، و حتی گاهی بی‌هوا وسایل خانه را می‌شکند. وقتی با او درباره این رفتارها صحبت می‌کند، آریا یا فقط لبخند می‌زند یا می‌گوید: «چیزی نیست، همین‌جوری شد.» اما مادرش احساس می‌کند پشت این رفتارهای به‌ظاهر ساده، چیزی پیچیده‌تر در جریان است.
شاید برای شما هم پیش آمده باشد که فرزندتان ناگهان دچار رفتاری می‌شود که ظاهری بازیگوش یا بی‌توجه دارد، اما در دل آن، نوعی رنج، خشم یا دلخوری پنهان شده است. کودکان همیشه خشم خود را با فریاد یا دعوا نشان نمی‌دهند. گاهی خشم در لباس‌هایی متفاوت ظاهر می‌شود، مثلا به شکل سکوت، خنده‌های بی‌جا، حرکات آزاردهنده یا حتی بی‌تفاوتی کامل.
کودکان بدون گفتن مستقیم از احساس خشم، آن را در رفتارهای دیگر بیان می‌کنند. برای مثال، پسری که هر بار بعد از دیدن پدرش با خواهر کوچک‌ترش، وسایلش را به زمین می‌کوبد، یا دختری که وقتی مادرش با تلفن صحبت می‌کند، شروع به بلند حرف زدن یا کارهای عجیب می‌کند.
وقتی خشم در پشت نقاب بی‌تفاوتی پنهان می‌شود
پدر الینا، دختری ۹ ساله، متوجه شده بود که دخترش دیگر تمایلی به بازی با دوستانش ندارد. وقتی می‌پرسید چرا، فقط شانه بالا می‌انداخت و می‌گفت: «دوست ندارم دیگه.» اما در مدرسه، معلمش گفته بود که چند بار دیده شده الینا با ناراحتی به بازی دیگران نگاه می‌کند. این رفتار ممکن است نوعی واکنش به احساس طرد شدن، حسادت یا حتی خشم پنهان باشد که کودک آن را نمی‌فهمد یا نمی‌خواهد بیان کند.
گاهی کودکان برای محافظت از خود، خشم را زیر لایه‌هایی از بی‌تفاوتی پنهان می‌کنند. این نقاب، راهی برای کنترل موقعیتی است که احساس می‌کنند در آن نادیده گرفته شده‌اند یا آسیب دیده‌اند. اما والدین اگر تنها به ظاهر بی‌تفاوتی نگاه کنند، ممکن است اصل مسئله را نبینند. آیا تا به حال فرزندتان وانمود کرده که چیزی برایش مهم نیست، در حالی که احساس می‌کردید از درون در حال جوشیدن است؟
در این موارد، اولین گام برای والدین، دیدن این رفتار به‌عنوان یک نشانه است، نه یک مشکل رفتاری صرف. پشت هر «نمی‌دونم» یا «مهم نیست»، می‌تواند دنیایی از احساسات پیچیده پنهان باشد که کودک هنوز راهی برای بیانش پیدا نکرده است.
وقتی خشم در بازی و شوخی‌های کودکانه ظاهر می‌شود
پسری پنج ساله به نام نیما در بازی با اسباب‌بازی‌هایش، بارها نقش دشمنی را بازی می‌کرد که همه را از بین می‌برد. مادرش در ابتدا این را بازی معمولی کودکانه می‌دانست، اما وقتی متوجه شد نیما در مدرسه هم دوستانش را با الفاظ تند خطاب می‌کند، به فکر فرو رفت. در گفتگو با درمانگر، روشن شد که نیما بعد از تولد برادر کوچک‌ترش احساس طرد شدن می‌کند، اما نمی‌دانسته چطور این حس را بیان کند. در نتیجه، خشمش را در نقش دشمن بازی می‌کرده است.
کودکان گاهی از بازی، نقاشی یا شوخی‌هایی که ممکن است بی‌اهمیت به‌نظر برسند، برای بیان خشم یا دلخوری‌شان استفاده می‌کنند. این نوع ابراز، امن‌تر و غیرمستقیم‌تر است. آن‌ها ممکن است ندانند که چرا ناراحت‌اند، اما بدنشان و زبان بازی‌شان، صدای آنچه در دل دارند را بیرون می‌دهد.
به همین دلیل، توجه دقیق به لحن بازی، نوع نقاشی‌ها، یا جملات طنز کودک می‌تواند سرنخی از احساسات پنهان او باشد. آیا کودکتان در بازی‌هایش بیشتر به تخریب علاقه دارد؟ آیا داستان‌هایی که تعریف می‌کند پر از شخصیت‌هایی هستند که تنها می‌مانند یا مورد بی‌عدالتی قرار می‌گیرند؟ این‌ها می‌توانند انعکاس خشم‌هایی باشند که کودک به شیوه‌ای نمادین در حال بیرون ریختن آن‌هاست.
والدینی که به این ظرافت‌ها توجه دارند، نه‌تنها زودتر متوجه احساسات پنهان کودک می‌شوند، بلکه به او فرصت می‌دهند تا در فضای امن و بدون فشار، درباره آنچه درونش می‌گذرد صحبت کند.
خشم پنهان، راهی برای حفظ رابطه یا اعتراض خاموش؟
سامیار ۱۰ ساله، بعد از دعوای کوتاهی با پدرش، نه فریاد زد و نه گریه کرد؛ فقط به اتاقش رفت و در را بست. وقتی مادرش سراغش رفت، گفت: «هیچی نشده، فقط خسته‌ام.» اما همان شب، بدون دلیل مشخصی وسایل مدرسه‌اش را به هم ریخت و از صبح روز بعد، به پدرش حتی نگاه هم نمی‌کرد. این رفتارها ممکن است نوعی اعتراض خاموش باشد؛ تلاشی برای گفتن چیزی که به زبان نمی‌آید.
در تجربه‌های گزارش شده در کتاب، بارها دیده شده که کودکان در مواجهه با تضاد درونی یا نارضایتی از رفتار والدین، به‌جای مقابله مستقیم، از شیوه‌های غیرمستقیم استفاده می‌کنند. این روش نه تنها کمتر خطرناک به‌نظر می‌رسد، بلکه به آن‌ها اجازه می‌دهد همچنان پیوند خود را با والدین حفظ کنند. کودکی که می‌ترسد از دوست‌داشتنی بودن بیفتد، ترجیح می‌دهد اعتراضش را در لفافه نشان دهد تا با درگیری مستقیم، رابطه را به خطر نیندازد.
خشم پنهان گاهی شکلی از حفظ رابطه است. کودک ممکن است احساس کند که اگر فریاد بزند یا مخالفت کند، طرد می‌شود. در نتیجه، به جای «نه» گفتن با صدا، آن را در رفتارهای پیچیده‌تری می‌ریزد؛ مثل فراموشی‌های مکرر، مخالفت‌های پنهان، یا حتی نافرمانی بی‌هدف.
آیا تا به حال احساس کرده‌اید کودکتان دارد حرفی را به شما می‌زند، اما نه با زبانش بلکه با رفتارش؟ اگر جوابتان مثبت است، شاید وقت آن رسیده که بیشتر به «چه چیزی پشت این رفتار پنهان است؟» فکر کنید تا به «چرا این کار را کرد؟»
چطور می‌توان خشم پنهان را شنید، وقتی صدایی ندارد؟
اولین گام، حضور است؛ حضوری بدون قضاوت و عجله. کودکی که حس کند والدش فقط آمده تا سریع بفهمد «مشکل چیست» و آن را حل کند، کمتر احتمال دارد احساسات عمیق‌ترش را نشان دهد. اما وقتی بداند می‌تواند فقط «باشد»، بدون فشار برای حرف زدن، فضای امن‌تری ایجاد می‌شود.
دختری به نام نازنین در برابر سوال‌های مادرش فقط سکوت می‌کرد. اما وقتی مادر تصمیم گرفت چند روز فقط در کنار او بنشیند، نقاشی بکشد و بدون سوال‌های مستقیم همراهش باشد، نازنین کم‌کم شروع کرد درباره ناراحتی‌اش از تغییر مدرسه حرف بزند. این تغییر در واکنش، فقط زمانی اتفاق افتاد که دختر حس کرد شنیده شدن، فقط از طریق حرف زدن نیست.
برای شنیدن خشم پنهان، باید به نشانه‌های غیرکلامی توجه کرد، مثل حالت صورت، نوع بازی، شدت حرکات، حتی سکوت‌های طولانی. گاهی سکوت، بلندترین شکل فریاد کودک است. در چنین لحظاتی، والد نباید فقط گوش بدهد؛ باید «با کودک بماند»؛ بودن، خودش گاهی قوی‌تر از هر گفتگویی است.
همچنین والدین می‌توانند به کودک کمک کنند تا کلمات خود را پیدا کند، بدون اینکه مجبورش کنند. مثلا گفتن جمله‌هایی مثل: «اگه بخوای یه نقاشی بکشی از حالت الان، چی می‌کشی؟» یا «فکر می‌کنی اگه یه شخصیت کارتونی جای تو بود، الان چی می‌گفت؟» این سوال‌ها، راه‌هایی برای ورود به دنیای هیجانی کودک‌اند، بدون اینکه او را در تنگنای بیان مستقیم قرار دهند.
خشم پنهان، نشانه ضعف نیست؛ صدای نشنیده‌ای‌ست
درک خشم کودک، مخصوصا وقتی خودش هم نمی‌داند دقیقا از چه چیزی ناراحت است، کار ساده‌ای نیست. اما اگر به رفتارهایش با دقت نگاه کنیم، به مرور می‌توانیم الگوهایی ببینیم که شبیه رمزهایی برای رمزگشایی هستند. خشم پنهان در کودکان، همیشه نشانه پرخاشگری یا لجبازی نیست. گاهی تنها راهی است که کودک بلد است تا بگوید: «چیزی در درونم ناآرام است.» دیدن این ناآرامی، بدون عجله برای اصلاحش، همان چیزی است که کودک نیاز دارد تا خود را به‌تدریج بشناسد، و به دیگران نیز اعتماد کند.
جمع‌بندی مقاله
خشم در کودکان همیشه فریاد نمی‌زند؛ گاهی در سکوت می‌نشیند، گاهی در بازی‌های کودکانه پنهان می‌شود و گاهی در بی‌تفاوتی‌های به‌ظاهر ساده نمایان می‌گردد. وقتی کودک راهی برای بیان مستقیم احساساتش ندارد، رفتارهای غیرمنتظره‌اش می‌تواند زبان پنهان خشم باشد. والدینی که یاد می‌گیرند این زبان را بشنوند، به کودک کمک می‌کنند تا هم احساس امنیت کند و هم به‌مرور توانایی بیشتری برای شناخت و بیان خود پیدا کند.
- کودکان همیشه خشم خود را به شکل مستقیم بروز نمی‌دهند؛ گاهی آن را پشت رفتارهای ظاهرا بی‌اهمیت پنهان می‌کنند.
- سکوت، بی‌تفاوتی، بازی‌های تند یا شوخی‌های عجیب می‌توانند نشانه‌هایی از خشم پنهان باشند.
- خشم پنهان ممکن است تلاش کودک برای حفظ رابطه یا ابراز اعتراض به شکلی غیرمستقیم باشد.
- حضور آرام و بدون قضاوت والدین، فضا را برای آشکار شدن احساسات کودک فراهم می‌کند.
- توجه به نشانه‌های غیرکلامی، مثل بازی، نقاشی و لحن گفتار کودک، کلید فهم احساسات پنهان اوست.
برای اندیشیدن بیشتر
آیا تا به حال متوجه شده‌اید که فرزندتان با سکوت یا رفتارهایی غیرمستقیم، پیامی احساسی برایتان دارد؟
در برخورد با رفتارهای نامعمول کودکتان، بیشتر به اصلاح آن فکر می‌کنید یا به معنای پنهان پشت آن؟
چه فضایی در خانه‌تان وجود دارد که به کودک اجازه می‌دهد احساساتش را به شکلی امن و قابل پذیرش بیان کند؟
منبع مقاله
این مقاله از کتاب Dialogues with Children and Adolescents انتخاب شده است.
شما می‌توانید دیدگاه خود را بصورت کاملا ناشناس و بدون درج اطلاعات شخصی خود ثبت نمایید.
حاصل جمع روبرو چند می‌شود؟