رویکردهای معاصر در روانکاوی و نظریه‌های دلبستگی می‌گویند که انسان، خود را ابتدا در رابطه تجربه می‌کند، نه در تنهایی. یعنی نوزاد، قبل از آن‌که بفهمد «من کی هستم»، چهره و واکنش‌های مراقب اصلی را می‌بیند. وقتی گریه می‌کند و در آغوش گرفته می‌شود، چیزی در عمق وجودش ثبت می‌شود مثل این‌که «احساسات من قابل‌تحمل است». وقتی می‌خندد و با لبخند پاسخ می‌گیرد، کم‌کم این پیام شکل می‌گیرد که «شادی من دیده می‌شود و ارزش دارد».

از نگاه عصب‌شناسی اجتماعی، مغز ما از همان ماه‌های اول زندگی، به چهره، لحن و تماس بدنی بسیار حساس است. بخش‌هایی از مغز که با احساس امنیت، ترس، شرم یا آرامش در ارتباط هستند، در بستر همین رابطه‌های اولیه تنظیم می‌شوند. به زبان ساده، بدن و روان کودک با تکرار تجربه‌های روزمره یاد می‌گیرد که «اگر خودم را نشان بدهم، چه اتفاقی می‌افتد؟ پذیرفته می‌شوم یا رد می‌شوم؟» پاسخ به این سوال، به‌تدریج تبدیل به ماده خام تصویر ذهنی از خود می‌شود.

حالا تصور کن این آینه اولیه، یعنی چهره و واکنش بزرگ‌سالی که کنار کودک است، بیشتر وقت‌ها خسته، نگران، عصبی یا غایب باشد. در این فضا، کودک ممکن است در ناخودآگاه خود این‌طور نتیجه بگیرد که «من زیادی‌ام»، «من دردسر درست می‌کنم»، «احساسات من برای دیگران سنگین است» یا «من ارزش توجه ندارم». شاید هیچ‌کس این جمله‌ها را مستقیم به او نگفته باشد، اما بدن و روان او آن‌ها را از کیفیت رابطه برداشت می‌کنند.

سال‌ها بعد، همین برداشت‌های اولیه به شکل جملات درونی برمی‌گردند؛ جملاتی که دیگر به یک محیط خاص محدود نیستند، بلکه همراه فرد به محل کار، رابطه عاطفی، جمع دوستان و حتی تصمیم‌های شخصی می‌آیند. شاید برای همین است که گاهی واکنش‌های امروزمان، بیش از آن‌که به موقعیت فعلی ربط داشته باشند، به گذشته‌ای دور گره خورده‌اند؛ گذشته‌ای که هنوز در تصویر ذهنی ما از خود زنده است.

در دل همین تجربه‌های اولیه است که کم‌کم سه لایه از تصویر تو از خودت شکل می‌گیرد؛ چیزی که می‌توانیم آن را خویشتن واقعی، خویشتن آرمانی و خویشتن کاذب بنامیم. خویشتن واقعی همان بخشی از توست که خودانگیخته و زنده است؛ جایی که می‌خندی، گریه می‌کنی، عصبانی یا هیجان‌زده می‌شوی، قبل از آن‌که فرصت پیدا کنی خودت را کنترل کنی. خویشتن آرمانی تصویری است که از «آن‌چه باید باشی» در ذهنت ساخته‌ای؛ نسخه‌ای تقریبا بی‌نقص، همیشه قوی و موفق. خویشتن کاذب لایه‌ای است که برای سازگار شدن با توقع‌های دیگران می‌سازی؛ نقابی که کمک می‌کند پذیرفته شوی، حتی اگر با احساسات درونی‌ات هماهنگ نباشد.

این سه لایه از هوا نمی‌آیند. از همان کودکی، بدن و روان تو مدام پیام می‌گیرند که چه بخش‌هایی از تو پذیرفته می‌شوند و چه چیزهایی باید پنهان بمانند. اگر وقتی ترسیده بودی کسی کنارت می‌نشست و می‌گفت «می‌فهمم ترسیدی، من اینجام»، خویشتن واقعی‌ات یاد می‌گرفت که ترس هم می‌تواند دیده و تحمل شود. اما اگر در واکنش به ترس با جمله‌هایی مثل «این‌قدر لوس نباش» روبه‌رو می‌شدی، ممکن بود کم‌کم نتیجه بگیری که این احساس باید مخفی شود. در چنین فضایی، خویشتن کاذب شکل می‌گیرد تا احساسات ممنوع را پشت لبخند، سکوت یا نقش بچه آرام پنهان کند.